Anasayfa
tarafından heavenskhan Salı Haz. 01, 2010 8:58 pm[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Türk göçlerinin doğu yönünde devam ettiği asırlarda, Çin’de kurulan Chou devletinin (M.Ö. 1050-256)
Türklerle ilgisi üzerine dikkat çekilmiş, hükümdar sülalesinde Gök
dini, Güneş ve yıldızların kutlu sayılması gibi inançlarla, askerî
kuvvette harp arabalarının bulunması ve devletin, daha çok, Türklerle
meskûn bölgede (Şensi, Batı Şansi, Kansu) kurulmuş olması, çeşitli ilim
dallarından bazı bilginleri (F. Hirth, B. Karlgren, Ed. Chavannes, J.
C. Anderson, R. Wilhelm, W. Eberhard vb.), bu hanedanın aslen Türk
olabileceği, veyahut devlette Türk unsurunun hakim bulunduğu
düşüncesine sevk etmiştir. Bununla beraber, aslında daha ziyade Türk
kültürü tesiri fazla belirli bir Çin devlet ve cemiyeti gibi görünen
Chou devletine ait bu faraziye kesinlik kazanıncaya kadar, Asya Türk
tarihini Hunlarla başlatmak yerinde olacaktır.
Çin kaynaklarında, M.Ö. 4. asırdan itibaren, Türklerle birlikte
Moğol Tunguz soyundan bazı grupların başındaki “Kuzey Barbarları
Hanedanı”nı belirlemek üzere Hiungnu (Hsiungnu) diye anılan kütlenin,
hangi soydan oldukları hakkında, türlü görüşler ileri sürülmüştür. Bu
görüşlerde, eskiden, Çin kaynaklarının Hiungnularla ilgili olarak
verdikleri örf, adet ve ekonomik faaliyetlere ait, iyi incelenmemiş
bilgi dikkate alınmış, son zamanlarda ise hayli ilerleyen dil ve kültür
araştırmaları, esas teşkil etmiştir.
Bunlara göre, Hiungnular Türk’tür (J. De Guignes, 1757; J. Klaproth,
1825; F. Hirth, 1899; J. Marquart, 1903; P. Pelliot, 1920; 0. Franke,
1930; Gy. Nemeth, 1930; McGovern, 1939; R. Grousset, 1942; W. Eberhard,
1942; B. Szasz, 1943; L. Bazin, 1949; F. Altheim, 1953; H.V. Haussig,
1954; W. Samolin, 1958; 0. Pritsak, 1959; G. Clauson, 1960 vb.). K.
Shiratori, önce Türk kabul etmiş, sonra da Moğol olduklarını
söylemiştir. L. Ligetiye göre, Hiungnuların kimliğini tespit etmek
müşküldür. A. V. Gabain, Türk-Moğol karışımı oldukları fikrindedir.
Her ne kadar, Hiungnuların büyük imparatorluğunda, Türkler yanında
Moğol, Tunguz vb. yabancı kavimlerin de yer almaları tabiî ise de,
devleti kuran ve yürüten asıl unsurun Türk olduğunda şüphe yoktur. Bu
devlette, aslında orman kavmi olan Moğol ve Tunguz değil, Türk bozkır
kültürü hakim olup, Gök Tanrı’ya inanılıyor (aslında totemci olan
Moğollara, “Tanrı” sözü, sonra Türklerden intikal etmiştir); aile, “baba
hukuku” üzerine kurulu bulunuyordu.
Nihayet Hiungnu devletinde idareci zümre ve hanedanın dili Türkçe
idi. Siyasî ve kültürel münasebetler vesilesi ile, Çin yıllıklarında
Hiungnu dilinden zapt edilen, Tanrı, kut, börü, il (el), ordu, tuğ,
kılıç vb. kelimeler Türkçe olup Türk dilinin en eski yadigârlarındandır.
Ve nihayet devletin sahipleri, kendilerine, Türkçe’de “kavim, halk”
manasında olan “Hun” (Khun=/tü/ı) diyorlardı. “Hun” adı, bir görüşe
göre, M.Ö. 1. bin başlarında “Kwan, Gun”, 5. asırdan önce “Kun”, 4. ve
3. asırlarda ise “Khun” telaffuz edilmişti. Ağırlık merkezinin,
Orhun-Selenga ırmaklan ve Türklerce kutlu ülke sayılan Ötüken havalisi,
Orhun ırmağı üzerindeki Karakum ile Ordos bölgesi arasında bulunduğu
anlaşılan Hun siyasî birliğinin kesin tarihini, M.Ö. 4. asırdan itibaren
takip etmek mümkün olmaktadır. Hunlarla ilgili en eski yazılı vesika
olarak, M.Ö. 318 yılında yapılan bir anlaşma zikredilmiştir.
O zaman, Chou iktidarının zayıflaması sonucu meydana çıkan 14 kadar
büyük derebeyliğin mücadele sahası olan Çin’de, birbirleri ile savaş
halindeki bu feodal “muharip devletler”den Ch’in (Ts’in)’in gittikçe
kuvvetlenmesinden endişelenen komşu beş “krallık” (derebeylik),
zikredilen yılda, Hun birliği (Hiungnu) ile ittifak antlaşması yapmıştı.
Hunlar, daha sonra Çin topraklarında baskıyı artırdılar. Mahallî
hanedanlar, uzun müdafaa savaşları sırasında, korunmak maksadı ile,
meskûn sahaları ve askerî yığınak yerlerini surlarla çeviriyorlardı.
Chou’lardan iktidarı M.Ö. 256′da tamamen devralan Ch’in devletinin
(Şensi’de) ünlü hükümdarı Shihhuangti (M.Ö. 247-210), kuzey
taarruzlarına karşı sınırlarını büsbütün kapamak için, surların iç
kısımlarını yıktırarak elde ettiği malzeme ile, dış surları birbirine
bağlamak ve boş yerleri tamamlatmak sureti ile, meşhur Çin Seddi’ni (15
m. yükseklik, 9 m. genişlik, düz bir hat halinde uzunluk:1845 km.)
meydana getirdi (M.Ö. 214). Böylece, Çinlilerin en tesirli korunma
tedbirini aldıklarına kanaat getirdikleri bu sırada, iki mühim hadise
vukua geldi: Çin’de uzun müddet dirayetli imparatorlar yetiştiren Han
sülalesinin (İlk Han, M.Ö. 206-M.S. 22, İkinci Han M.S. 24-220)
kurulması ve Hun devletinin başına da Mo-tun’un (veya Maotun, Mavdun;
eski okunuşlar: Moduk, Meitei, Mote, Mete) geçmesi (M.Ö. 209).
Çin kaynaklarında, Hunların Tuku (=Türk?) adlı aile veya kabilesine
mensup olduğu bildirilen Mo-tun (Beğtun), kendi oğlunu tahta getirmeyi
tasarlayan üvey anasının teşviki ile, babası T’uman tarafından tahttan
mahrum bırakılması teşebbüsü karşısında, emrindeki, demir disiplin
altında yetiştirilmiş, 10 bin atlı ile katıldığı bir sürek avında
Tuman’ın öldürülmesi üzerine, Hun hükümdarı ilan edilerek (M.Ö.
209-174), Hun dilinde “imparator” manasında “sonsuz genişlik, yücelik,
ululuk” ifade eden ve Asya Türk devletlerinde 6 asır kadar kullanılan
Tanhu (türlü okuyuşlar: Tanju, Jenuye, Şanu ve son olarak, aynı Çince
işaretin bugünkü söylenişi ile Şanyü, Şany) unvanını aldı.
Devletini yeniden düzenledi ve kendisini iyi tanımadıkları anlaşılan
Tunghuların (doğudaki Moğol-Tunguz kabileler birliği) ısrarla toprak
talepleri karşısında savaş açarak, onları perişan etti. Böylece,
hakimiyetini kuzey Peçili’ye kadar genişlettikten sonra, Orta Asya’da
Tanrı dağları, Kansu havalisindeki, Hind-Avrupa menşeli sanılan
Yüeçileri (Yüehch’ih) mağlup etti (M.Ö. 203). O sırada, Hun devleti “Sol
Bilge eligi”nin Shangku’da, “Sağ Bilge eligi”nin Shangkün’de (Şensi)
ikamet ettiği tahmin edildiği bu dönemde Mo-tun, daha sonra, Çin
topraklarına yöneldi, 3 yıl kadar sürdüğü anlaşılan (201-199) bu
savaşlarda Mai, Taiyuan bölgelerini zapt etti. Han sülalesinin kurucusu
imparator Kaoti’nin (M.Ö. 206-195) 320 bin kişilik ordusunu, Paiteng’de
bozkır usulü sahte ric’at gösterisi (Turan Taktiği) ile çember içine
aldı. İmparator, bozkır bölgelerinin Hun devletine terki, yiyecek ve
ipek verilmesi ve yıllık vergi şartları ile kendini ve ordusunu
kurtarmağa muvaffak oldu.
Doğu Asya tarihinde, iki büyük devlet arasında akdedilmiş ilk
milletlerarası mukavele olduğu belirtilen bu antlaşma (M.Ö. 201)
gereğince, Mo-tun’un bir Çin prensesi ile de evlenmesi sonucu, Çin ile
dostluk havası içinde, imparatoriçe Lü (M.Ö. 195-179) ve imparator Wenti
(M.Ö. 179-157) zamanlarında da devam etmiş olan ticarî münasebetler
geliştirilirken, Mo-tun, ****** gölü kıyılarından İrtiş yatağına kadar
olan bozkırları ve daha batıdaki Tingling’ler, bazı Ogur (Hochieh =
0k’ue) kollan ile meskûn araziyi, kuzey Türkistan’ı zaptetti ve oradaki
Yüeçi’lerin komşusu Wusun’ları himayesine aldı. Bu suretle Büyük Hun
hükümdarı, o çağda Asya kıtasında yaşayan Türk soyundan hemen bütün
toplulukları, kendi idaresinde tek bayrak altında toplamış oluyordu.
İmparatorluk sınırlarının, doğuda Kore’ye, kuzeyde ****** gölü ve
Ob, İrtiş, İşim nehirlerine, batıda Aral Gölüne, güneyde Çin’de Wei
ırmağı – Tibet yaylası – Karakurum dağları hattına ulaştığı bu
tarihlerde, Hunlara tabi olanlar arasında, Moğollar, Tibetliler,
Tunguzlar ve Çinliler de vardır. Mo-tun tarafından Çin hükümetine
gönderilen, M.Ö. 176 tarihli mektuptan anlaşıldığına göre, yalnız İç
Asya’da Türk devletine bağlı kavim ve şehir devletçiklerinin sayısı 26
idi ve hepsi, Tanhu’nun ifadesi ile “yay geren”lerle “tek bir aile”
halinde birleşmişlerdi.
Mo-tun, M.Ö. 174 yılında öldüğü zaman, sivil ve askerî teşkilatı, iç
ve dış siyaseti, dini, ordusu, harp tekniği ve sanatı ile yüksek
vasıflı bir cemiyet halinde, daha sonraki bütün Türk devletlerine örnek
olan, tarihi kesin ilk Türk siyasî teşekkülü olan “Büyük Hun Devleti”,
kudretinin zirvesinde bulunuyordu. Görüldüğü üzere bu devlet,
idaresindeki kısıtlı tarım sahalarına karşılık, daha ziyade, otlağı bol,
besiciliğe elverişli bozkırlar bölgesinde kurulmuştu.
Ekonomisinin temeli, başta at olmak üzere, hayvan yetiştiricilik idi.
Buna göre, sosyal durumu da, toprağa bağlı “köylü” kültüründeki geniş
arazi sahibi Çin “gentry” tabakası ile köle sınıfından çok farklı idi.
Ne malikanelere, ne de toprak kölelerine rastlanmayan Hun bölgelerinde
halk, kan akrabalığı ile birbirine bağlı ailelerin meydana getirdiği
sosyal ve siyasî birlikler olarak, disiplinli ve kendilerini müdafaa
için daima silahlı kabileler (boylar) halinde yaşıyor ve devlet, bu
kabile birliklerinin (budunlar) kendi aralarında sıkı işbirliği
yapmalarından doğuyordu. Devlet, bu kuruluşu icabı ve bilhassa ordunun
Mo-tun tarafından tanziminden sonra, merkezden idare edilen bir “askerî
teşkilat” niteliği kazanması sebebi ile askerî karakterde idi ve
gerekli şartlar (bozkırda eğitilmiş olmak, at ve silah) hazır olduğu
için de fütuhata açıktı. Bu yönden de, “köylü” Çin devletinden
ayrılıyordu.
Çin’de esas rejim “feodalite” olduğu halde, Hun devletinde
merkeziyetçilik, dikkati çekecek kadar belirli idi. Küçük memurlar ve
bazı müşavirler belki Çinli idi, fakat emirlerindeki silahlı
kuvvetlerle, aynı zamanda birer kumandan olan bütün yüksek görevliler
ile birinci derecede sorumlu makam sahipleri, hep Hun asıldan oldukları
gibi, devlet teşkilatının da (mesela, sağ-sol veya doğu-batı taksimatı
vb.) Çinlilik ile hiç ilgisi yoktu. Mo-tun tarafından gerçekleştirilen
ve toplulukta kabilecilik gayretlerini kırarak adeta devlete millî
topluluk havasını getiren ordudaki 10′lu tertip de Türk idi.
Esasen devletin millî karakterinin korunmasına dikkat edildiğine
dair bazı davranışlar göze çarpıyordu: Mesela Paiteng’de, imparator
idaresindeki Çin ordusunu kuşatan Mo-tun’un, Çin içlerine dalarak
bozkırdan uzaklaşmasına, zevcesi ve herhalde devlet meclisi tarafından
engel olunmuştu. İnanç yönünden de, ne Moğol totemciliği, ne de Çin
toprak tanrıcılığı ile ilgisi bulunan, bozkır Türk Gök-Tanrı
itikadındaki Hun devletinin meydana gelişinde, “Çin imparatorluğu”nun
model olduğuna dair yaygın görüş, normal ölçülerdeki karşılıklı kültür
tesirleri dışında, doğru sayılmamalıdır. Zira bu düşüncenin gerekçesinde
ileri sürülen, “Hiungnu hükümdarının, tıpkı Çin imparatoru gibi Gök’ün
(Tanrı’nın) oğlu olarak görünmek ve Çin’dekine benzer saray erkânına
sahip olmak lüzumu”, Hun devleti için zarurî değildi.
Önce, devlet, Çin topraklarında değil, “Hiungnu”lar sahasında
kurulmuştu; dolayısıyla Çin meşruiyet prensiplerini, bu devlette
aramakta isabet yoktur. İkincisi, Mo-tun’un “Gök’ün oğlu” diye bir unvan
takındığı şüphelidir, çünkü onu tavsif eden: T’engli Koto (aynı Çince
işaretin bugünkü söylenişi ile, Ch’engli kut’u) tabirindeki şimdiye
kadar “oğul” manasına geldiği sanılan ikinci kelimenin “kut” (siyasî
iktidar) demek olduğu anlaşılmıştır. Üçüncüsü, Çin devletinde “Gök’ün
oğlu” kavramı da aslen Çin değil, Türk menşelidir. Bütün bunlardan
dolayı, Mo-tun zamanında kesin şeklini aldığı görülen Büyük Hun devleti,
etnik yönden ve hakimiyet anlayışı, sosyal yapısı, idarî ve askerî
kuruluşları (sosyo-politik üniteler, devlet meclisi = toy, sağ sol
teşkilatı, bilge elig’ler vb.) dini ve dünya görüşü ile, Türk milletinin
tarih ve kültüründe feyizli etkilerini, iki bin yıl sürdüren bir ana
kaynak durumundadır. Bu itibarla, Türk ve dünya tarihinde çok büyük önem
taşır.
Mo-tun’un oğlu tanhu Kiok (Chiyü /Kök?/ veya Laoshang, M.Ö.
174-160), Hun İmparatorluğunun bu büyüklüğünü muhafaza etmeğe çalıştı.
Yurtlarından oynattığı Yüeçilerin, Afganistan’a giderek Baktria (Belh)
bölgesinde, vaktiyle İskender tarafından kurulmuş olan Grek
hakimiyetine son verdikleri tarihte (M.Ö. 166), kalabalık ordusu ile
Çin’e girerek, başkent Ch’angan yakınındaki imparator sarayını yakan
Kiok, bu seferdeki gayesine uygun olarak, Çin ile iktisadî ilişkilerini
dostane bir şekilde sürdürmek için, bir Çin prensesi ile evlendi.
Şüphesiz, Çin sarayı ile devam ettirilen akrabalık, siyasî mahiyette
bir davranıştan ibaretti.
Fakat bu suretle ileride, Çin ile temas halindeki hemen bütün Türk
devletleri bakımından kötü neticeler verecek olan bir çığır,
derinleştirilmiş oldu.
Çünkü hanedanlar arasındaki bu yakınlaşmalar, her zaman, Çin hile
makinesinin harekete geçmesi için, fırsat teşkil etmekte idi. Hun
merkezinde, Çinli prensesin himayesinden faydalanan Çin diplomat ve
vazifelileri, Hun imparatorluğu topraklarında serbestçe gezip
dolaşıyorlar, Türkler ve tâbi kavimler arasında kötü propaganda
yapıyorlar, devleti sinsice kuvvetten düşürmeğe çalışıyorlardı. Bundan
başka, ticaret malı olarak memlekete sokulup, Hun ileri gelenleri
arasında revaç bulan Çin ipeği, lüks zevki yolu ile rehaveti arttırmakta
idi. Kiok devrinde fazla hissedilmeyen bu menfî durumlar, onun oğlu
Künçin (Chünch’en) zamanında (M.Ö. 160-126), gerçek bir huzursuzluk
kaynağı olarak kendini gösterdi. Keza, Han sülalesine damat olan bu
tanhu, babası ve dedesi ölçüsünde dirayetli ve asker ruhlu bir hükümdar
olmadığı için, Hun iktidarında sarsıntılar belirdi. Çinlilerin, bu
devirde (imparator Chingti, 157-141), sınır boylarında ufak çaptaki
akınları durdurduğu görülüyordu.
İlk defa, imparator Wuti (M.Ö. 141-87), kalabalık ordular teşkil
ederek Hun hakimiyetinin yıkılmasını hedef tutan planlarını tatbike
girişti. Propagandayı arttırdı. Gayelerinden biri de, Çin için büyük
gelir kaynağı olan ipeğe, batı bölgelerinde yeni pazarlar bulmak ve İç
Asya-İran üzerinden Akdeniz kıyılarına ulaşan, meşhur “İpekyolu”nu
emniyet altına almaktı.
Dolayısıyla, Orta ve Batı Asya’da, yabancıların kudretini kırması
lâzımdı. Bilindiği gibi, aşağı yukarı M.S. 1. bin sonlarına kadar,
Türk-Çin mücadelelerinin temel sebeplerinden biri, bu kervan yoluna
hakimiyet meselesi olmuştur. Wuti’nin, İpekyolu üzerindeki memleket ve
kavimleri öğrenmek ve Hunlara karşı onlarla işbirliği sağlamak maksadı
ile batıya gönderdiği yüksek rütbeli bir asker olan Çangk’ien’in
(Changch’ien), gizli vazifesini yaparken Hunlar tarafından bir süre
gözaltında tutulmasına rağmen, buralarda geçirdiği uzun müddet içinde
(M.Ö. 138-126) edindiği bilgiyi, temaslarını ve hükümete tavsiyelerini
ihtiva eden mühim rapor, imparatoru memnun etmiş ve sonraki Çin siyaseti
için başlıca rehber vazifesini görmüştür.
Bu arada Çinliler, çok ehemmiyetli bir başarı daha elde etmişlerdi
ki, o da, ordularını Türk usulüne göre yetiştirmeleri ve Hun silahları
ile teçhiz etmeleri idi. Daha Mo-tun’dan çok önceleri, 318 andlaşması
ile ilgili olup, Hunlara karşı askerî gücünü takviyeye çalışan Chao
(Şansi’de) krallığında Wuling (M.Ö. 325-298) zamanında başlayıp, daha
sonra, Kuzey Çin’de feodal hükümetlerin yerini alan büyük Ch’in
devletinin imparatoru Shihhuangti zamanında hızla devam eden bu askerî
ıslahat hareketleri, Han imparatoru Wuti’nin kumandanlarından Weits’ing
ile Hun tarzında 140 bin kişilik bir süvari kuvveti çıkaran Ho K’üping
tarafından, büyük başarıya ulaştırılmıştı. M.Ö. 127-117 yılları
arasında, Ordos’daki Hunlara karşı kazandıkları zaferler, Hun ağırlık
merkezinin, Gobi’den kuzeye, Orhun nehri bölgesine kaymasına sebep
olmuştu.
Hunlar, artık eskisi gibi değildiler. Akınları duraklamış, bilhassa
Tanhu Tsütihoü (Chut’eho) zamanından itibaren (M.Ö. 101-96) 40 yıl
devamınca, zengin güneybatı topraklarının (Tanrı dağları, Cungarya,
Turfan, Yarkent, Kuça vb.) düşman istilasına uğraması ile devlet geliri
azalmış, o zamana kadar Çin’den vergi ve hediye olarak sağlanan malî
destek kesilmişti. İç huzursuzluk, idarecilerle başbuğların arasını
açmağa yönelen kesif Çin propagandası ile gittikçe derinleşiyordu. Hun
prenslerinin birbirleri ile olan anlaşmazlıkları, mücadeleyi
şiddetlendirdi. İktisadî darlık ve askerî güçsüzlük karşısında, maddî
yardım temin edilir düşüncesi ile, çıkar yol olarak Tanhu Hohanyeh’in
(M.Ö. 58-31) Çin himayesini isteme meyli, durumu büsbütün karıştırdı.
Sol Bilge eliği (Sol kanat kralı) olan Çiçi (Chihchih, Tsitki), bu
kardeşinin tanhuluğunu tanımadı. Mesele, Hun devlet meclisinde
(Türkçesi: toy) ağır münakaşalara yol açtı. Hohanyeh’in teklifi;
istiklâlin feda edilmesini “gülünç ve utanç verici” bir davranış sayan
ve kendilerinden ülkenin devralındığı atalara karşı hürmetsizlik kabul
eden Çiçi taraftarlarınca reddedildi. Tanhu’nun fikrinde direnmesi,
Hunları ikiye ayırdı (M.Ö. 55). Devlet birliğinin parçalanması ile, Çin
üzerindeki Hun tehdidi ortadan kalktığı için, Doğu Asya tarihinde bir
dönüm noktası olan bu yıllarda, Hun prensleri arasında iyice alevlenen
açık mücadele sonunda, rakiplerini mağlup, bu arada tanhuluk merkezini
de işgal ederek Hun imparatoru durumuna yükselen Çiçi karşısında,
Hohanyeh, kendine bağlı kütlelerle birlikte, desteğini sağladığı Çin’in
kuzeybatı sınır bölgesine (Ordos, Pingçu) çekildi (M.Ö. 54).
Devletini güçlendirmek ve iktisadî imkanlara kavuşturmak bakımından,
hakimiyetini batıya doğru yaymağı uygun gören Çiçi Tanhu, M.Ö. 51′de
harekete geçti. Önce, Tanrı Dağları kuzeyi Isık Göl havalisindeki
Wusun’ların mukavemetini kırdı; Tarbagatay bölgesindeki Ogurları, daha
kuzeydeki Kırgızları ve İrtiş etrafındaki Tingling’leri tabiiyetine
aldı. İki yıl içinde kazandığı bu başarılardan sonra, Wusun akınlarının
tedirginliğinden kurtulmak isteyen Kangkü (Çu, Güney Kazakistan
bozkırı, Maveraünnehir) kralının arzusu üzerine, bu devleti himaye
etmek vesilesi ile Aral Gölüne kadar bütün batı bölgesini idaresi
altına alarak, geniş Orta Asya Hun İmparatorluğunu ihya etti.
Çiçi, hükümetinin kuzey Moğolistan’daki ağırlık merkezini de,
Çu-Talas nehirleri arasına kaydırarak, orada etrafı surlarla çevrili
yeni bir başkent inşa ettirdi (M.Ö. 41) ki, böylece, mevkii dolayısıyla
İran, Afganistan, Hindistan, Doğu ve Orta Avrupa kıtaları bakımından,
Asya tarihinin bundan sonraki gelişiminde sürekli tesiri görülecek olan
Türkistan sahasına, Türk halkının iyice nüfuzunu sağlamış oluyor (Batı
Hunları) ve Fergana, Baktria (Belh) havalisini kendine bağladıktan
sonra, Çin kaynaklarına göre, Ansi bölgesini, yani güneybatı sınırları,
ta Anadolu’ya kadar uzanan Parth İmparatorluğunun kuzeydoğu kısmını
zaptetmek için planlar hazırlıyordu.
Fakat Çiçi’nin hakimiyeti uzun sürmedi. Topraklan çok genişti ve Hun
devleti bu bölgelerde henüz iyice yerleşmiş, idarî nizamı kurmuş, tâbi
kütleler ve komşuları ile normal münasebetlerini geliştirmiş değildi.
Çiçi’nin harekâtını, adım adım takip eden Çin, Wu’sun’ları, Kangkü
devletini kendine çekmeği bildi ve derhal saldırıya geçti. Etraftan
aldıkları yardım ve 70 bin kişi civarındaki orduları ile, baskın
şeklinde, Hun topraklarına girerek süratle ilerleyen Çinliler tarafından
kuşatılan, Talas ırmağı üzerindeki surlu Hun başkenti, tamamıyla
tahrip edildi (M.Ö. 36). Başkentte, hayrete değer bir müdafaa yapılmış,
sokaklarda kanlı savaşlar verilmiş, hatta tanhuluk sarayı içinde oda
oda çarpışılmış ve Çiçi, oğlu ve hatunlar dahil, saray mensuplarından
1518 kişi, ellerinde kılıç, devletleri uğruna hayatlarını feda
etmişlerdi.
Çiçi’nin batıya uzaklaşmasından sonra kendini toplayan ve Çin
hükümeti ile anlaşma yaparak (M.Ö. 43), devlet meclisinin kararı ile
başkentini Orhun bölgesine nakleden, fakat M.Ö. 36′dan itibaren tekrar
Çin tâbiliğine giren Hohanyeh’e (ölm. M.Ö. 31) bağlı kütleler, onun
evlatları tarafından bir müddet idare edildikten sonra, tekrar
toparlanmağa başlamışlar ve kudretli bir devlet adamı olduğu anlaşılan
Yu (Hotodzsisi) Tanhu zamanında (M.S. 18-46), Çin’e karşı istiklallerini
elde ederek, doğuda Mançurya’ya, batıda Kaşgar’a kadar olan geniş
bölgeyi tekrar idarelerine almağa muvaffak olmuşlardı.
Fakat Yu’nun ölümünden itibaren iç anlaşmazlıklara düşmeleri ve uzun
süren kıtlık yıllarının sebebiyet verdiği çok sayıda hayvan kırımı ile
ülkede baş gösteren açlık, Hunları müşkül duruma soktu. Yu’nun oğlu
Tanhu P’unu’ya karşı mücadele açarak, kuzeydeki Hun kabileleri arasına
çekilen Pi’nin (P’unu’nun yeğeni) orada kendini tanhu ilan etmesi
hadisesi (M.S. 48), Hunları tekrar ve artık bir daha birleşememek üzere
ikiye ayırdı: Kuzey Hunları (Kuzey veya Dış Moğolistan’da) ve Güney
Hunları (Güney veya İç Moğolistan’da).
Böylece, M. 48′de, ayrı siyasî vasıfları kesinlik kazanan iki Hun
devleti arasındaki büyük fark, güneydekinin Çin tabiiyetini devam
ettirmesi, Kuzey devletinin ise istiklalini daima koruması idi. Bundan
başka, Güney Sibirya, Cungarya ötesine kadar Batı ve İç Asya’da iktisadî
ehemmiyeti bilinen bütün şehir devletleri de, Kuzey Hun Devletinin
idaresinde idi. Dolayısıyla siyasî ve askerî Çin saldırılarının ana
hedefini teşkil ediyordu. Daha Hun İmparatorluğunun bölünmesi ile
sonuçlanan iç mücadeleleri ustaca istismar eden Çin, Hunlara bağlı
doğudaki Moğol-Tunguz karışımı Wuhuan ve Sienpi (Hsienbi) kütlelerini
kışkırtmış, bunların sürekli baskıları neticesinde Hun Devleti, Doğu
Moğolistan’da kontrolü kaybederken, batı bölgesinde de tahrikçi Çin
siyaseti ile karşılaşmıştı.
Bu sebeple, en tesirlisi Yarkent Krallığı olmak üzere, Şanşan
(Loulan, Lobnor’un güneyi), Turfan vb. bölgelerdeki ayaklanmalar ile
uğraşmak zorunda kalındı (46-60 yılları). Hun Devletinin buralarda,
bilhassa Çin’in sömürücü tutumu ile Yarkent kralı Kien’in çok
merhametsiz davranışından perişan düşen halk tarafından, kurtarıcı gibi
karşılanması ve duruma hakim olduktan sonra, yeniden baskı altına
aldığı Çin’i, sınır kasabalarında serbest ticarete mecbur etmesi
(61-65), Çin’i tam kararlılık içinde ve doğrudan doğruya askeri
harekâtla Hun Devletini çökertmek hazırlığına sevk etti. İmparator
Mingti (58-75), Ç’engti (75-89) ve Hoti (89-105) devirlerinin ünlü
generali Pan Ç’ao’nun yüksek kumandasında kalabalık Çin ordularının, 30
yıl süren harekâtı sonunda Kangk’ü’ye kadar (Kaçgar, Hami, Yarkent,
Hoten dahil) sayısı 50′yi bulan zengin ve kervan yolu üzerinde olduğu
için, iktisadî yönden önemli şehir, Çin idaresine geçti.
Bilhassa 73-74, 89-90-91 yılları harekâtında ağır kayıplara uğrayan
Hunlar, İç-Asya’da hakimiyetlerini kaybederken, doğuda da Sienpi’lerin
hücumlarına (en şiddetlisi 89-91 arasında) maruz bulunuyorlardı. İki
cephede, sürekli savaşlar vermek zorunda kalan Kuzey Hun Devleti, son
tanhuların başarılı müdafaalarına rağmen, kuvvetten düştü, durum aleyhte
gelişti.
Hakimiyetlerini, Güney Sibirya’ya ve Cungarya’ya kadar genişletmeğe
muvaffak olan Sienpi’lerin hükümdarı Tanshihhuai (aş. yk. 147-156)
tarafından, nihayet saf dışı edilen Kuzey Hunlarının (ihtimal Tanhu
Avitokhol zamanında) toprakları, düşman kabilelerin istilasına uğradı.
Siyasî iktidarlarının zayıflamağa yüz tuttuğu tarihlerde, esasen
memleketi terk etmeğe başlayan Hunlardan (büyük çapta göçler 91′de ve
155′e doğru), Kuça civarında kalan Yüepan-Yüebanlar dışındaki kalabalık
kütleler, batıya çekilmişlerdi ki, bunların şimdiki Güney Kazakistan
bozkırındaki soydaşlarına (Çiçi Hunları) katıldıkları anlaşılmaktadır.
M. 48′den beri, Çin sınır bölgesinde yaşayan ve kuzeyden gelecek
saldırılar için Çin’in ileri karakolu bir tampon devlet durumunda olan
Güney Hunları da pek huzurlu değildi. Kukla tanhulara karşı, Hun
kabileleri, sık sık başkaldırıyorlardı. 94, 124 ve 140 yıllarında
görülen ayaklanmalar güçlükle bastırılmış, bunları 153, 158 isyanları
takip etmişti. Bu senelerde Kuzey Moğolistan’ı işgal eden Sienpi’ler,
güneye doğru baskılarını artırarak, Hun devleti için tehlikeli olmağa
başladılar (177′den itibaren). 188′de Çin hükümetince tayin edilen
tanhunun tamamen Çin’e teslim olma kararı üzerine Hunlar tarafından
öldürülmesi, devleti başsız bıraktı. Kabileler, diğer tayinli iki
tanhuyu da tanımadılar ve dağınık kabile hayatına döndüler. Son
tanhunun, Çin başkentinde hapsedilmesi ve ülkenin 5 eyalete bölünerek
Çinli askerî valilerin gözetimine verilmesi ile, Güney Hun Devleti de
sona erdi (M. 216).
Bununla beraber, Sienpi baskısı yüzünden bilhassa 3. yy.’ın 2.
yarısında güneye gelmek suretiyle Çin’de sayıları gittikçe artan Hunlar,
Çin idaresi altında ve Çinli halk arasında, varlıklarını korumayı
bildiler. Çin’de, Han sülalesi iktidarının zayıflamağa yüz tuttuğu
tarihlerde (180′den itibaren) birbirleri ile mücadeleye girişen
generallerin tutumu, büyük değişiklik meydana getirmiş, siyasî birliğin
parçalanmasına yol açmıştı (“16 Devlet” devri). Sui hanedanının,
birliği ihya ettiği 589 yılına kadar süren bu devrede Türk kütleleri,
başta Tabgaç (Wei) sülalesi olmak üzere, müstakil devletler kurmuşlar
ve Han iktidarının son bulması ile, M.S. 220′lerde, tekrar sahnede
görünen Güney Hun kabile başbuğlarının idaresinde nüfuzlarını
artırarak, zamanla hemen bütün Kuzey Çin’i Türk hakimiyetine almayı
başarmışlardı. Bunu sağlayan kuvvet, yukarıda zikredilen asî
generallerden biri olan Ts’ao Ts’ao’nun, savaşlarında yardımları olduğu
için, Şansi bölgesine yerleştirdiği 19 Hun kabilesi idi.
Kalabalık olan ve her fırsatta Çin idaresine başkaldıran (meselâ
271, 294, 296 yıllarında) bu Türk kütlesi, millî benliğini koruyor ve
eski tanhu ailesi mensuplarına karşı saygı beslemeye devam ediyordu.
19 kabileden biri T-opa (Tabgaç), biri de büyük Tanhu Mo-tun ailesinin
indiği Tuku veya T’uko idi. Hun Tuku (T’uko) başbuğu, eski tanhular
neslinden ve Hun elig’lerinden olan Liu Yüan (Liu, bu devirde Tuku
ailesine Çinlilerin verdiği addır) çetin bir hürriyet mücadelesi
verdikten sonra, dikkat çekici bir siyasî kavrayışla, 500 sene önceki
atalarının, eski Han sülalesi ile olan dostluklarını ve
“kardeş”liklerini de ileri sürerek ve hatta kendi sülalesine “Han” adını
vererek, bu Çin bölgesinde (merkez: P’ing ç’eng) Türk devletini
kurmağa muvaffak oldu (304-329. 1. Chao). Çin başkenti Loyang’ı zapt
etti (311).
Kendisinden sonra, Çin’in öteki başkentini de ele geçiren kardeşi
Liu Ts’ung’un geliştirdiği bu siyasî hakimiyet şuuru; idare, başbuğ
aileleri arasında el değiştirmesine rağmen, devam etti (başlıca Hun
sülaleleri: 2. Chao: 329-351, Hsia: 407-431, Kuzey Liang: 401-439 ve
bunun devamı: Lou-lan krallığı, 442-460; Turfan civarında). Aynı şuur,
Tsükü (Chuch’ü) Mengsün tarafından kurulmuş olan son Hun devleti “Kuzey
Liang”ın 439 yılında Tabgaç hükümdarı T’aivvu’nun baskısı ile başkent
Gutsang işgal edilerek yıkılması üzerine, buradan kaçıp kurtulduğu
anlaşılan Türk Açına [Asena, Bozkurt] ailesinin temsil ettiği büyük
Göktürk Hakanlığı’na ulaştı.
Çin sahasında Hun adı altındaki siyasî hayatları böylece tarihe
karışmakla beraber, M.Ö. 1. asırda Çi-çi iktidarının yıkılması
neticesinde, etrafa dağılmış olarak Sogdiana’nın (Seyhun-ötesi)
doğusunda, Kafkaslar’ın kuzeyinde, hatta Dinyeper nehri civarında ve
bilhassa Aral Gölünün doğu bozkırlarında varlıklarını devam ettiren Türk
kütleleri, oradaki diğer Türk zümreleri ve 1. asır sonlarından 2.
asrın yarısına kadar, doğudan gelen Hun kalıntıları ile çoğalmışlar ve
uzunca bir müddet sakin bir hayat yaşamak suretiyle güçlerini
artırmışlardır. Bunların, büyük ihtimalle iklim değişikliği yüzünden
veya son yıllarda gelişen yeni bir görüşe göre, 110-350 yıllarında
doğudan gelen Uar-hun baskısı karşısında batıya yöneldikleri ve sonra
Avrupa Hun İmparatorluğu’nu kurdukları anlaşılmaktadır. Bu kütlelerin
batıya Sibirya’ya doğru Çin sahasından uzaklaşmalarından dolayı,
haklarında, 2 asır gibi uzun bir süre yazılı bilgi bulunamadığı
gerekçesine dayanılarak, Hiungnularla aynı kavim sayılamayacakları
yolundaki bazı iddialara rağmen, Atilla zamanında, bütün Avrupa’da Türk
hakimiyetini gerçekleştirenlerin, bu Asya Hunları neslinden oldukları
çeşitli vesikalarla belgelenmektedir.
Askerî Teşkilat
Sadece hafif zırhla korunmuş ve tamamı atlı okçulardan oluşan bir
ordunun, nasıl bunca orduları yok ettiği ve hattâ iyi eğitimli, tam
zırhlı ve yüksek tecrübeli Roma lejyonlarını yendiği, ilk bakışta hayret
vericidir. Bu zaferlerin sırrını çözebilmek için, Hunlar’ın savaş
taktiklerini, silahlarını ve nasıl organize olduklarını iyi bilmek
gerekir.
Atlar, Hun askerî kuvvetinin temel taşıydı. Daha sonraları Avarlar ve
Macarlar gibi Türk kavimleri de atı, ataları Hunlar gibi iyi
kullanmışlardır. Hun atları, Avrupa atlarından farklıdır. Bunlar daha
küçük, tüylü ve daha dayanıklı, cesurdular. Bu atlar sayesinde Hunlar,
düşmanlarından 5 kat daha uzun mesafeleri, onlarla eşit sürede
alabiliyorlardı. Bütün askerler, yanlarında en az iki at taşırlardı ve
bu yedek atlar sayısı, 5 e kadar çıkardı. Bunun, iki nedeni vardı.
Eğer savaşta atı ölürse, diğer atlardan birini kullanabiliyordu ve
üstelik çok sayıda at, düşmanların, Hun kuvvetlerinin miktarını tam
olarak kestirmesini engelliyordu. Hun askerleri, ikmal yolları
kurmazlardı. Her asker, yiyeceğini, silahını, çadırını, sefere çıkmadan
önce ayarlamak zorundaydı ve bunları yedek atlara yüklerdi. Hun atları
da, askerleri gibi, çok hafif zırhlı idiler.
Hunlar, semeri kullanmasını biliyorlardı, fakat, üzengiyi
kullanmamışlardır. Aslında kullanmalarına gerek olmadığı da bazı Çin ve
Avrupa tarihçileri tarafından bahsedilmektedir. Çünkü, Hun askerleri,
ata, sözleri ile hakim olabiliyorlar, böylece ok ve kılıç kullanırken,
çok rahat hareket edebiliyorlardı. Emirlerle atların düşman atlarını
ısırması ve yere düşen düşman askerinin ezilmesi sağlanıyordu. Üzengi,
Avarlar sayesinde 5. yüzyılda Avrupa’da yayılmaya başlamıştır.
Hun atlı okçuları, “Birleşik Yay” diye bilinen, çok güçlü ve etkili,
ağaçtan yapılma, boynuz ve deriyle kaplanmış bir yay kullanıyorlardı.
Elbetteki bu yaylar, yerin altında binlerce yıl kaldıklarından, bugün
sadece kemikle kaplanmış kısımları mevcuttur. Bir Macar okçuluk uzmanı
ve seyisi, Lajos Kassai, yıllar sonra Hun hikâyelerine, buluntulara ve
arkeolojik kazılara dayanarak Macar, Hun ve Moğol yaylarını üretmeyi
başarmıştır. Bu şekilde bir yayla, bir asker, 2 yaya sahip olmuş
oluyordu. Bu yaylar, kuru tutulmak zorundaydılar. Askerler, yanlarında
deriden yapılma bir sadak taşırlardı. Bu çeşit bir yayı üretmek, genelde
yarım sene alıyordu. Öncelikle kayın ya da akça ağaç diye bilinen
uygun ve şekil alabilir bir ağaç olması gerekiyordu.
Yay’ın gövdesine, boynuz ve sert odun parçaları yapıştırılıyordu.
Deriyle kaplanarak, nem karşısında önlemler alınmış oluyordu. Bu yay
sayesinde, Avrupalı askerlerin kullandıkları yaylardan daha etkili ve
hızlı bir şekilde atış yapabiliyorlar, daha az yoruluyorlardı. Şimdi
düşünün, 10 000 atlı asker, düşman karşısında ve atlarını sadece sözleri
ve diz hareketleri ile yönetiyorlar, ellerinde en az 3-4 ok var, yani
bu bir dakikadan az bir sürede, aynı anda 40 000 ok demek.
Hun ordusu yakın savaşa pek girmese de, mecbur kaldığında genellikle
mızrak ya da pala, hançer kullanırlardı. Askerler, küçük yaştan
itibaren eğitilmeye başlanır, onlara at sürmesi, yay ve kılıç
kullanması öğretilirdi. Okçuluk talimleri, genellikle fare, kuş,
gelincik, daha sonra tavşan ve tilki gibi küçük hayvanlara karşı
yaptırılırdı. Böylece, büyüdüğünde mükemmel derecede at süren ve yay
kullanan, kusursuz bir atlı okçu savaşçı yetişirdi.
Hunlar gibi atlı göçebe milletler, genellikle savaşlarda
mahvediciydiler. Kullandıkları taktikler, Avrupa orduları ve Çin
piyadeleri için bilinmeyen ve sezilemeyen tuzaklarla doluydular. Hun
askerleri, hep sayıca üstün kuvvetlerle savaştıkları için, öncelikle
onların sayılarını etkisiz hale getirene kadar ok yağmuruna tutar, iyice
yıpranan düşmana mızrak ve kılıç hücumuna çıkarlardı. Oklara karşı
kalkan kullanmayı deneyen ordulara karşı ise, grup halindeki okçularla
ateş ederlerdi. Önce havadan ok yağmuru başlar, diğer grup da hemen,
kalkanlarını havaya kaldırmış askerleri oklardı.
Genellikle, pusu kurarak hücum etme taktiği kullanılırdı. Avrupalı
ve Çinli tarihçiler, Hunlar’ın en tehlikeli ve hileli taktiğini, yani
bizim bildiğimiz Turan Taktiğini şöyle tanımlamışlardır: Ordu bütün
kuvvetleri ile düşman hatlarına hücum eder, kısa bir süre çarpıştıktan
sonra, bir işaretle geri çekilir, gözünü hırs bürümüş düşman, zaferi
kazandığına inanıp Hun ordusunu takibe koyulur, ancak ani bir işaretle
Hun atlıları, eğerlerinin üzerinde ters döner ve 3-5 ok atarak ön hücum
hattının saldırısını kırarlar ve bu sırada yanlara açılmış Hun
okçuları, düşmanı iyice çevirmiştir. Avrupa tarihçileri bile, bu
taktikleri ve iyi organize olmuş savaş düzenini, barbar ve kana susamış
ilkel kavimlerin yapamayacağını kabul etmiştir.
İktisat
Aslında İktisat ve Hun, birlikte düşünüldüğünde, çoğu kişi şaşırabilir.
Çünkü Hunlar, bugüne kadar göçebe koyun çobanları olarak bilinirlerdi.
Fakat yeni araştırmalar, bu bakış açısını değiştirmiştir. ****** Gölü
etrafındaki son kazılardan sonra Bilim adamları, Hiung-nular’ın sadece
koyun çobanlığına dayanan ekonomisi görüşünü terk etmişlerdir. Hunlar’ın
şehirler kurduklarını, bunların etrafını sıkı duvarlarla
koruduklarını, taştan ve odundan sürekli kullanmak için evler
yaptıklarını, sadece çadır kullanmadıklarını tespit etmişlerdir. Bu
bölgelerin ticaret ve tarım merkezleri olduğu, esnaf ve birçok
zanaatkârın bulunduğu, ayrıca Hunlar’ın pulluğu kullandıkları, arpa ve
buğdayı bildikleri ortaya çıkmıştır.
Hunlar’a ait oldukları kanıtlanmış birçok mezarda ise, bazı tarım
aletleri, bugünlerde Rusya’da bulunmuştur. Hunlar, buğdayı büyük
çukurlarda saklamışlar, iki taşın arasında öğütmüşlerdir. Ayrıca çanak
ve çömlek kullandıkları, demiri ve bronzu işledikleri anlaşılmıştır.
Ticaret kervanları, Çin’e ve İran’a kadar ulaşmıştır. Ormanlar da
Hunlar’ın ekonomisinde çok etkili olmuştur.