...Tüm Yönleriyle Zeka...

Düşünme ve planlama yeteneğinin insan zekâsına özgü
bir nitelik olduğuna inanılır. Mantık unsurunun salt insanlarda
bulunduğu ve bu nedenle de bizi diğer canlı türlerinden ayırdığı
düşünülür. Oysa son yirmi yıldır, bu entelektüel üstünlük konusuna
kuşkuyla yaklaşılıyor. Artık birtakım araştırmacılar bazı hayvanların
da düşünebileceğini ileri sürüyorlar. Aynı zamanda, insan soyunun
görünürdeki beyinsel zaferlerinin öğrenme kapasitesinden çok, doğuştan
var olan bir tür programlamadan kaynaklandığına inanılıyor.
Hayvan zekâsıyla ilgili en çarpıcı bulgu 1904 yılında
Akıllı Hans adlı atla ilgili bir araştırmada elde edildi. İnsanlar
kadar akıllı olduğu düşünülen bir hayvanın gizemini ortaya çıkaran
araştırmacı Oskar Pfungst, bu durumu şöyle betimlemişti: Bu konuda uzun
süre araştırılan şey sonunda bulundu. Bir at aritmetik problemlerini
çözebiliyor. Bu hayvan uzun süren eğitimler sonunda soyut düşünce
düzeyine ulaşabildi.
Hans aynı zamanda günlük Almancayı okuyabiliyor ve anlayabiliyordu.
Uzman gruplar at üzerinde denemeler yaptıktan sonra
Pfungst'un deney sonuçlarının doğru olduğu saptandı. Pfungst, aylarca
hayvanı inceledikten sonra Hans'ın zekâsının nereden kaynaklandığını
belirledi: Hayvan ayağındaki nal sayısını gösteren sayıya yaklaştıkça
izleyicilerden gelen tepkiler ve seslerin artması onu yönlendiriyordu
Hans'la ilgili bu bulgular, daha önce hayvanların
düşünce biçimleriyle ilgili çalışmalardan geri adım atılması anlamına
geliyordu. Bu olaydan önce, hayvanlara mantık ve düşünme gücü atfetmek
yaygındı.
İngiliz karşılaştırmalı psikoloji uzmanı George
J.Romanes 1888 yılında yazdığı Animal Intelligence (Hayvan zekâsı) adlı
yapıtında bu düşünme çıtasını o kadar alçattı ki onun iddiaları
doğrultusunda bir deniz kabuğu bile mantıklı sayılabilirdi. Romanes,
içgüdülerin devreye girmemesi durumunda mantığın arabulucu olması
gerektiğini düşünmüştü.
Ancak Akıllı Hans olayından sonra davranış psikolojisi
uzmanları İngilizce konuşulan dünyada hayvanlar üzerindeki denemelerle
ilgilenmeye başladılar.
Bu bakış açısı yalnız hayvanlarda değil insanlarda da içgüdü, bilinç,
düşünce ve özgür iradenin yadsınmasına yol açtı. Davranış
psikolojisinin kurucusu olan Amerikalı psikolog John B.Watson
' a göre, tüm insan ve hayvan davranışları şartlanmanın
ürünüydü. Watson insanların, eğitimle çok yüksek düzeyde sözel
alışkanlıklar geliştirebilmelerine rağmen gerçek anlamda
düşünmediklerini belirtiyordu.
Romanes'in görüşünün tersine Watson, hatta öğrenmenin de anlama
gerektirmeden otomatik bir davranış olabileceğini ileri sürdü. Watson'a
göre, klasik şartlanma da içsel bir uyarı - tepki refleksini yeni bir
uyarıcıyla ilişkilendiriyor. Örneğin, böylece, bir köpeğe zil
çaldığında ya da ışık yandığında bunun yiyecek anlamına geldiği
öğretilebiliyor. Davranış psikolojisindeki diğer öğrenme türünde ise,
davranışların ödüllendirilmesi doğrultusunda hayvanların deneme yanılma
yöntemiyle keşfetmeleri ve bu verilerin yeni davranış biçimleri
geliştirmelerine yol açması pek beklenmiyor. Her iki durumda da anlama
gerekmiyor. Türlere özgü öğrenme programlarıyla ilgili daha sonraki
keşifler bile davranış öğretisine büyük darbeler indirmesine rağmen
hayvanların bu pasif öğrenme mekanizması görüşünde fazla değişiklik
yapamadı.



Düşünce için hangi ölçütler
geçerli?


Romanes'in ikna edici olduğunu düşündüğü davranış
biçimleri artık pek fazla gerçekçi bulunmuyor. Örneğin, kuşların ve
böceklerin hayli karmaşık yuva kurma yöntemlerinin tamamen doğuştan
kaynaklandığı biliniyor. Yuva yapma alışkanlığının uygulamalarla
geliştiği ve deneyim kazanıldıkça yuva için daha iyi yerlerin bulunduğu
doğru ancak hayvan işe koyulmadan önce bu yöndeki davranışını
belirleyecek temel unsurların doğuştan var olduğu yadsınamaz.
Gerçekte, bizleri son derece etkileyen karmaşık uyum davranışları da
öğrenilemeyeceği için bunlara doğuştan sahip olunduğu düşünülüyor. Aynı
zamanda davranış öğretisini savunanların da gösterdiği gibi, öğrenme
otomatik olabiliyor. Gerçekte şartlanma, doğuştan gelen karmaşık
olasılıkların bir bileşkesi şeklinde düşünülüyor. Buna göre, anne
babasının arkasından giden küçük ördek neyi niçin yaptığını anlasa bile
yavru kuşun önüne konulan oyuncak bir trenin arkasından gitmesi
herhangi bir anlama gerektirmiyor. Bu bulgular ışığında da, davranışı
değiştirmeye yönelik öğrenme eyleminin, düşünmenin açık bir kanıtı
olarak algılanamayacağı ortaya çıkıyor.



Düşünmeyle ilgili ipuçları



Bir hayvanın düşünebileceğini ileri sürmek için,
türlerin doğal tarihi ve doğuştan olan davranış eğilimlerini iyi bilmek
gerekir. Hayvanların düşünceleriyle ilgili araştırmalara geçmeden önce
onların bazı eylemlerini önceden planlayabildiklerini ileri süren bazı
çalışmalardan söz etmek gerekiyor.
1914 yılında Alman psikolog Wolfgang Köhler , Kanarya Adaları'nda
maymunlarla ilgili bir araştırma merkezinde çalışıyordu. Köhler,
şempanzelerine deneme ve yanılmadan çok, bilgiyle çözümlenebilecek
problemler sundu. Örneğin, ilk önce, bir hevenk muzu maymunların
erişemeyeceği bir yere astı; şempanze, muzu almak için birkaç başarısız
girişimde bulunduktan sonra bir köşeye çekilip büzüldü. Ancak muzlara
yeniden dönüp baktığında birden ortada bir kutu olduğunu gördü. Kutuyu
hemen kapan maymun kutunun üzerine tırmanıp muzu aldı. Daha sonra ise
muzlar daha da yükseğe asılarak kutuların üst üste konulması, kısa
sopaların iç içe geçirilerek uzun bir değneğin oluşturulması gibi daha
karmaşık yöntemler gerektiren denemelere girişildi. Köhler'in
çalışmasına yönelik eleştiriler ise iki önemli noktaya dayanıyordu: Bu
hayvanların daha önceki deneyimlerinin bilinmemesi, laboratuvarlarda
eğitilen şempanzelerin tırmanabilmeleri için kutuların ve değneklerin
yapımı için gereken sopaların bulunmasıydı.
1940'lı yıllarda Berkeley'deki California
Üniversitesi'nden Edward C.Tolman ' ın uyguladığı testler bu
tür sorunlar içermiyordu. Tolman'ın deneyinde, T şeklindeki bir
labirentin her iki ucuna aynı yiyecek konularak, hayvanın herhangi bir
şeyi önceden öğrenmesine gerek kalmadan yiyeceğe ulaşması gözlendi. İlk
denemede sol kol karanlık, dar bir kutuya uzanırken, sağ kol ise
beyaz, geniş bir kutunun içine sokulmuştu. (Fareler içgüdüsel olarak
karanlık ve dar kutuları yeğlerler). Başka bir gün ise fare başka bir
odada karanlık ve dar bir kutuya sokularak hayvana elektroşok
uygulandı. Üçüncü gün elektroşokun etkisi altındaki farenin baştaki
labirentine döndüğü görüldü. Şartlanma teorisine göre, herhangi bir
davranış öğretilmeyen fare labirentte rasgele keşfe çıkar. Buna
alternatif olarak, içgüdüleri doğrultusunda dar ve karanlık kutunun
yerini öğrenmiş olması gerekir. Ancak farenin doğrudan labirentin
sağına gidip beyaz kutuya yöneldiği görüldü.
Tolman'ın görüşüne göre fare görünüşte birbiriyle
ilintisiz ve bağımsız deneyimlerden yararlanarak bir plan hazırladı.
Amerikalı bilim adamı bu planı da, bilgiye dayanan harita olarak
adlandırdı. Bu bakış açısı şempanzelere uygulandığında, görünüşte
herhangi bir deneme/yanılma yöntemi olmadan muzların altına kutuyu
çekmek için kutularla neler yapılabileceğiyle ilgili bilgiyi muzların
arzu edilebilirlik derecesiyle ilişkilendirmek gerekir. Deneme/yanılma
yöntemi olmadan şempanzeler basit bir plan üretmek zorunda kaldılar. Bu
da, en basit şekliyle hayvan düşüncesinin bir göstergesi sayılabilir.



Bilgiye dayalı haritalar



Bilgiye dayanan haritaların arılar ve örümcekler için de
geçerli olduğu yönünde kanıtlar bulunmasına rağmen, hayvanların
düşünceleriyle ilgili çalışmaların kuşlar ve maymunlar üzerinde
yoğunlaştığı belirtiliyor. Bu konuda en önemli kanıt ise bazı
hayvanların kavramlar oluşturabilme yeteneğidir. Buna örnek olarak,
Harvard Üniversitesi'nden Richard J.Herrnstein 'ın
güvercinlerle yaptığı deneydir. Herrnstein'ın deneyinde laboratuvarlarda
eğitilen güvercinlere ağaç, balık ya da yaprak gibi nesnelerin
diyapozitifleri gösterilmiştir. Daha sonra kuşlar, örneğin ağaç resmini
gagaladıklarında, yiyecekle ödüllendirilmişlerdir. Deney sırasında
kuşların, ödüllendirilen slaytların ortak özelliklerini belirleyinceye
kadar öğrenme sürecinin son derece yavaş olduğu gözlenmiştir. Bazı
durumlarda güvercinler, yüzlerce resim arasından ödüllendirilen
görüntülerin hepsini hatırlama yöntemine başvurmalarına rağmen çoğu kez
ortak özellik üzerinde odaklanarak başka bir slayt setinde de başarı
sağlayabilmişlerdir. Öte yandan, kuşların yuvalarının yolunu bulmak için
de çeşitli zihinsel haritalar geliştirdikleri bilinmektedir. Bunların,
bilinen bir yerden başka bir yere gitme yeteneği gerçek bir 'bilgiye
dayanan harita' örneği olarak gösterilmektedir.



Yiyecek bulma yeteneği



Doğuştan var olan çeşitli yeteneklerin kullanımı basit
düşüncenin kanıtı olabilir. Örneğin, Kuzey Amerika'da yaşayan bir cins
olan yağmurkuşlarının , düşmanlarını yumurtalarından uzak tutmak için
ötmekten kırık kanat taklidi yapmaya kadar çeşitli kurnazlık
yöntemlerine başvurdukları görülmektedir.
Örneğin, bir tilki doğrudan yuvaya yaklaştığında kuşun oldukça karmaşık
bir gösteri olan kırık kanat taklidi yöntemine başvurduğu saptanmıştır.
Öte yandan bazı araştırmaların sonuçları, kuşların çok iyi planlama
yöntemleri bildiklerini ortaya koyuyor. Bunlardan biri de,
balıkçılların balıkları avlamak için geliştirdikleri sisteme dayanıyor.
Balıkçıl kuşları avlarını elde etmek için suya bir parça yem
atıyorlar; balıklar yaklaştığında da hemen harekete geçerek onları
avlıyorlar. Bu avlanma yönteminin yüksek başarı derecesi ve buna rağmen
balıkçıl kuşları tarafından çok fazla kullanılmaması kuşların bunu
doğuştan bilmesini olanaksız kılıyor. Kuzgunlar üzerinde yapılan daha
kontrollü bir deneme ise Vermont Üniversitesi'nden Bernd Heinrich
tarafından gerçekleştirildi.
Heinrich, elde yetiştirilmiş kuzgunları etrafı çevrili
bir alan içerisinde kapatarak onların öğrenme yeteneklerini
değerlendirdi. Bu deney için tüneklere, uçlarına et parçaları bağlı
sicimler astı. Sicimler, kuzgunların bulundukları yerden uzanıp et
parçalarını rahatlıkla alamayacakları kadar uzundu.
Kuşlar birkaç kez bulundukları yerden sicimlere doğru
uçup et parçalarını kapmaya çalıştılarsa da yemler çok iyi korundukları
için hamlelerinde başarılı olamadılar. Hayvanlar birkaç başarısız
girişimden sonra Köhler'in şempanzeleri gibi vazgeçtiler.
Test başladıktan altı saat sonra kuzgunlardan biri
birdenbire sorunu çözdü. Hayvan tüneğin üzerinden aşağı doğru uzandı ve
sicimi olabildiğince yukarı doğru çekerek tüneğin üzerinde bir küme
haline getirdi; daha sonra tekrar aşağıya doğru uzandı ve diğer sicim
için aynı uygulamayı yaptı. Böylece etleri tüneğe yaklaştırıncaya kadar
bu işlemlerini sürdürdü. Kuzgunlarla ilgili bu deneyde de Köhler'in
şempanzelerinde olduğu gibi deneme ve yanılma için zaman yoktu.
Bu ilk girişimin ardından ikinci kuzgun da sorunu çözdü. Bu hayvan
türdeşinin daha önceki hareketlerini inceleme fırsatı elde etmiş
olmasına rağmen kendisi çektiği sicimleri bir yumak haline getirmek
yerine düz şeritler halinde sıralamayı tercih etti. Bir başka kuş ise
ete ulaşıncaya kadar sicimleri tüneğe bağladı. Kuşlardan yalnızca bir
tanesi et parçalarını nasıl elde edeceğini bilemedi.



Öğrenme ve oyun
Kuzgun ların karşılaştıkları sorunları çözmeye yönelik
yöntemleri birbirlerinden öğrenmek yerine bu konuda bağımsız davranışlar
sergilemeleri şaşırtıcı gelebilir. Gerçekte, maymunların dışında diğer
canlıların gözleme dayanan öğrenme yöntemleri geliştirdiklerine dair
pek fazla kanıt yoktur. Araştırmacıların çoğunun başlangıçta
benimsedikleri yöntemlerin gözlemlenerek öğrenilmesi olgusu daha sonra
'sınırlı alanda güç kazanma' teorisine dönüşmüştür.
Bu satırların yazarları tüm kedi ve köpek meraklıları gibi uzun süre
hayvanların birbirlerinin davranışlarını ender olarak taklit
ettiklerinden kuşku duydular. Örneğin, kedinin odadan çıkabilmek için
kapalı olan kapının tokmağına atlayıp durması insan davranışını taklit
etmek şeklinde algılanabilir. Oysa gerçekte, dikey atlayışlar
kemirgenlerin doğuştan bilinen davranışlarının bir parçasıdır. Bu örnek
diğer pek çok taklit eğilimi gibi doğuştan olan ya da şartlı davranışın
'sınırlı alanda güç kazanması' yöntemiyle yeni bir mekanda
uygulanmasıdır.
Zeki hayvanların paylaştıkları diğer bir davranış şekli
ise oyundur. Örneğin, ahtapotlar denizin üzerinde dalgalanan nesnelerin
arkasından jet hızıyla yüzerler. Papağanlar yüzerler ve kartopu
yaparlar. Yunuslar ve balerinler suyun içinden havaya zıplarlar.
Kuzgunlar birbirlerine taş atarlar ve oluşturdukları dev kartoplarını
birbiri ardı sıra yuvarlarlar.
Maymunlar i se maskaralıklarıyla ünlüdürler. Bunların
yeğledikleri oyun türleri arasında, akarsu kenarlarında ağaç dallarında
sarkarak gürültü patırtıyla su sıçratmak ya da yapraklarla gözlerini
örterek körebe oyununu oynamak sayılabilir.Sonuç olarak, bu hayvanların
kafasından neler geçtiğini bilmesek bile en katı gözlemcinin dahi bu
davranışların can sıkıntısını gidermeye yönelik basit eylemlerden çok
daha öte zeka pırıltıları olacağını düşünmesi kaçınılmazdır.
Zekâyla ilgili görüşler
Dil faktörü düşünce ve bilinçle ilgili tartışmalarda hep
baskın olmuştur. Hatta bazı felsefeciler, bilinçli aklın yaratısı,
planlama ve düşünme için gerekli bir araç olarak gördükleri dilin salt
insana özgü olduğunu söyleyebilecek kadar ileri gitmişlerdir.
Maymundan arıya kadar uzanan geniş bir yelpazeyi kaplayan canlı
türlerinin kullandığı sembolik dile ise temkinli yaklaşılmıştır. Ancak
son zamanlarda hayvanların sözel olmayan planlama yöntemlerine sahip
olduğunu gösteren güçlü kanıtlar uzmanların bu yöndeki katı
görüşlerinin biraz yumuşamasına yol açtığı gözlenmektedir. Bu arada
sessiz harflerin tanıma, dil ve gramer yeteneğinin büyük ölçüde
doğuştan kaynaklandığının ortaya konması insanoğluna biçilen üstün
görüntüyü önemli derecede sarsmıştır.
Tür olarak insanoğlunu diğerlerinden ayıran genetik
özelliğin, yarasaların sesin yankılanmasından yararlanarak kendilerinin
ya da başka bir şeyin yerini belirleme yeteneğinden daha karmaşık
olmadığı varsayılmaktadır .
Ancak insanoğlunu şaşırtıcı bir entelektüel potansiyelle
donatan dil, ona iletişim yeteneğiyle beraber planlama ve mantık
yürütebilme özelliğini de sunmaktadır. Öte yandan, yeryüzünü
paylaştığımız o büyüleyici hayvan türlerine baktığımızda ise
insanoğlunun maymun soyunun değişik bir çeşidinden başka bir şey
olmadığı görüşümüz ağırlık kazanmaktadır.

Zeka Konusunda Bilimsel Ortak Görüşler

Zekanın Anlamı ve Ölçülmesi

1. Zeka, diğer şeyler arasında, akil yürütme (mantıklı düşünme
yeteneği), plan yapma, problem çözme, soyut düşünme, karmaşık fikirleri
kavrama, çabuk ve deneyimlerden öğrenme yeteneklerini içeren genel bir
zihinsel kapasitedir. Bu yetenek sadece kitaptan öğrenme, dar anlamda
akademik bir beceri veya testten alınan yüksek puan anlamında değildir.
Daha çok, çevremizdekileri anlamada-"varlıkları izleme" " anlamlandırma"
veya "ne yapacağını aklında da biçimlendirme" yetenekleri ile ilgili ,
geniş ve derin bir kapasiteyi yansıtır.

2. Zeka, tanımlandığı gibi, ölçülebilir ve zeka testleri bu ölçme isini
iyi biçimde yapar. Bu testler, psikolojik değerlendirme araçları ve
diğer testler arasında en doğru ölçme yapanlar arasındadır. (Teknik
terimlerle ifade edecek olursak geçerli ve güvenilir olarak ölçme
yaparlar). Bunlar, yaratıcılığı, karakteri, kişiliği veya bireyler
arasındaki diğer önemli farklılıkları ölçmezler veya ölçmeyi
amaçlamazlar.

3. Farklı tipte zeka testleri olmakla beraber, bu testlerin hepsi de
ayni zekayı ölçer. Bazıları sözcükleri ve sayıları kullanır, belli bir
kültürel bilgiyi (sözcük dağarcığı gibi) gerektirir. Diğerleri ise, bu
biçimde değildir ve onun yerine şekilleri, biçimleri kullanır ve
yalnızca basit, evrensel kavramların (çok/az, açık/kapalı, yukarı/aşağı)
bilgisini gerektirir.

4.İnsanların zeka bölümleri (ZB/IQ) düşükten yükseğe doğru yayılan "çan
eğrisi" denilen (istatistiksel terimle "normal dağılım eğrisi") bir eğri
ile iyi bir biçimde temsil edilebilmektedir. İnsanların büyük bir kısmi
ortalama bir zeka bölümü (ZB 100) etrafında yığılır. Çok az sayıda
insan çok yüksek ve çok düşük zeka düzeyine sahiptir. Amerikalıların
%3'ünün 130'un üzerindedir. (Bu değer "üstün zeka"nin eşik değeri olarak
kabul edilir). Ayni oran, zeka bölümü 70'in altında kalanlar için de
söz konusudur. ZB=70-75 arası ise zeka geriliği için eşik değer olarak
kabul edilir.

5. Zeka testleri, Amerikalı zencilere karsı veya A.B.D.'de yasayan,
diğer Amerikan yerlisi ve İngilizce konuşan kişilere karsı kültürel
olarak yanlı değildir. Aksine genellikle ZB puanları irk ve sosyal sınıf
farkları gözetmeden-tüm Amerikalılar için eşit doğruluk derecesinde
yordama yapar. ingilizceyi iyi anlamayan bireylere, ya sözel olmayan bir
test veya kendi dilinde bir zeka testi verilebilir.

6. Zekayı belirleyen beyin süreçleri halen çok az anlaşılmıştır. Son
araştırmalar, örneğin, nöronların iletim hızına, glikoz (enerji)
emilimine ve beynin elektriksel aktivitesinin etkisine eğilmektedir.

Grup Farklılıkları

7. Değişik (ırksal-etnik) grupların çan eğrileri büyük ölçüde birbirleri
ile çakışmakla beraber bu grupların, üyelerinin ZB açısından nerede
yığılma eğilimi gösterdikleri ise farklılaşır. Bazı gruplar için (Musevi
ve Doğu Asyalılar için) çan eğrileri, genelde beyaz ırktan olanlara
göre biraz daha yüksek puanlarda yığılmıştır. Diğer gruplar (Zenciler ve
İspanyollar), İspanyol olmayan beyazlardan biraz daha düşük zeka
puanlarında yığılmışlardır.

8. Çan eğrisi, beyaz irk için, daha çok ortalama, 100 civarında
toplanırken Amerikalı zenciler için bu eğri daha çok ortalama, 85
civarında değer verir. İspanyolların farklı alt grupları için, çan
eğrileri, zencilerle beyazlar arasındaki bir değerde yığılmışlardır. Bu
kanıt, çan eğrisinin ZB=100 ve üzerinde yığıldığı Musevi ve Doğu
Asyalılar için daha az kesindir.

Pratik Önemi

9. ZB, ölçülebilen diğer psikolojik özellikler içinde, eğitimsel,
mesleki, ekonomik ve sosyal sonuçlarla güçlü ilişkileri gösteren, belki
de tek özelliktir. ZB, yasamın bazı alanlarında, (eğitim, askeri talim)
bireylerin sosyal refahı ve performansı ile çok güçlü bir biçimde,
ilişki gösterirken, bazılarında (sosyal yeterlik-social competence) orta
düzeyde fakat daha güçlü, ve diğerlerinde (kanunlara bagli hareket
etme/kalma-law-abidingness) daha az fakat tutarlı ilişki göstermektedir.
ZB testlerinin ölçtüğü özelliğin, pratik ve sosyal açıdan önemi
büyüktür.

10. Yüksek bir zeka bölümüne sahip olmak yasamda bir avantajdır. Çünkü,
hemen her türlü etkinlik belli ölçüde akil yürütme ve karar vermeyi
gerektirir. Bunun tersi, düşük bir ZB’ ne sahip olmak, özellikle iyi
organize edilmemiş çevrelerde (disorganized environments)
dezavantajlıdır. Şüphesiz, yüksek bir ZB’ ne sahip olmak, düşük ZB’ nün
yasamda getirdiği başarısızlıktan daha fazla olarak basariyi
garantilemez. Pekçik istisna dışında, Amerikan toplumunda, basari için
artılar, yüksek ZB bireyler için büyük ölçüde tercih nedenidir.

11. Yüksek bir ZB’ ne sahip olmanın getirdiği pratik avantajlar,
özellikle, yasam durumları daha da karmaşıklaştıkça, (yeni, garip,
belirsiz, aniden değişmiş, kestirilemeyen veya çok yönlü durumlarda)
artar. Örneğin, yüksek ZB’lü biri genellikle daha üst düzey karmaşık
islerde iyi çalışmak ihtiyacındadır (Profesyonel meslekler, isletme); bu
kişiler orta düzey karmaşıklıktaki islerde daha avantajlıdır (el
sanatları, müşteri hizmetleri ve polis mesleklerinde); fakat bu durum,
sadece rutin karar vermeyi veya karışık problem çözmeyi (beceri
istemeyen islerde) gerektiren islerde daha az avantaj sağlar.

12. Eğitim, insan yetiştirme ve oldukça karmaşık islerdeki performansı
etkileyen tek faktör zekadaki farklılıklar değildir; (Hiççimse de bunlar
olduğunu iddia etmemektedir.) fakat zeka, çoğu zaman bu etkinliklerdeki
en önemli faktördür. Bireyler yüksek (veya düşük) zeka düzeyinde
bulunmalarına göre seçildiklerinde, kendi aralarında ZB bakımından o
kadar çok fark yoktur, örneğin, mezuniyet sonrasında veya özel bir
eğitimde olduğu gibi. Bu tür karsılaştırmalarda da, diğer etkenlerin
performans üzerindeki etkisi daha çok ortaya çıkar.

13. Belli kişilik özellikleri; özel yetenek, yeti ve beceriler, fiziksel
özellikler, deneyim ve bunun gibi önemli özellikler pek çok iste
basarili olmak için önemli bazen de gereklidir. Fakat bu özelliklerin,
genel zeka ile karşılaştırıldığı ortamlarda, farklı ortamlara ve
görevlere uygulanabilirliği ve taşınabilirliği daha sinirli (veya
bilinmez) konumdadır. Bazı uzmanlar sözü edilen diğer insan
özelliklerine, diğer "zekalar" olarak atıfta bulunmayı tercih ederler.

Grup içi Farklılıkların Kaynağı ve Durağanlığı

14. Zeka bakımından, bireyler arasındaki farklılıkların kaynağında hem
çevrenin hem de kalıtımın etkisi vardır. Kalıtımla ilgili tahminler 0
ile 1 arasındaki bir ölçekte 0.4 ile 0.8 arasında değişir. Bu sonuçlar,
ZB farklılıklarının ortaya çıkmasında, çevreden çok, kalıtımın rol
oynadığını göstermektedir (Kalıtımın etkisi, genotip ile fenotip
arasındaki korelasyonun karesidir). Eğer tüm çevre koşulları her birey
için eşit olsaydı, kalıtım etkisi % 100'e çıkardı. Çünkü ZB’ ne ilişkin
geriye kalan tüm farklardan, genetik özelliklerin sorumlu olması
gerekirdi.

15. Ayni ailenin üyeleri de, hem genetik hem de çevre faktörleri
yüzünden, zeka bakımından bir farklılık gösterme eğilimindedir. Aile
üyeleri, biyolojik kız ve erkek kardeşler, genetik olarak farklıdırlar.
Çünkü, Onlar ebeveynlerinin her biri ile tam olarak genlerinin yarısını,
birbirleriyle de genlerinin sadece yarısını paylaşır. Ayrıca, kardeşler
(ayni aile içinde farklı yaşantılar geçirdikleri için) ZB bakımından da
farklıdır.

16. ZB’ nün daha çok kalıtımın etkisi altında olması, onun çevreden
etkilenmeyeceği anlamına gelmez. Bireyler sabit bir zihinsel
kapasiteyle, yani değişmez zeka düzeyleri ile doğmazlar ZB düzeyleri,
(çocukluk döneminde) aşamalı olarak artarak durağanlaşır ve genellikle
bu noktadan sonra çok az değişiklik gösterir.

17. Çevre, ZB farklılıklarını yaratmada önemli olmasına rağmen, düşük
AB’lerini sürekli olarak artırmak için çevreyi nasıl değişimleyeceğimizi
henüz bilmiyoruz. Bu konudaki son girişimlerin umut verici olup
olmadığı, halen dikkate değer, bilimsel bir tartışma konusudur.

18. Ne genetik (diyabetler, yetersiz büyüme ve fenil ketonüri durumları
göz önüne alınınca) ne de çevresel nedenli (yaralanmalar, zehirlenmeler,
bazı ihmaller ve hastalıklar) ZB farklılıkları, konusunda çaresiz
değiliz. Bunların her ikisi de belli ölçüde önlenebilirdir.



Gruplar arası Farklılıkların Kaynağı ve Durağanlığı

19. ZB çan eğrisinin, farklı etnik-irk grupları için belli bir noktada
birleştiğine dair ikna edici kanıtlar yoktur. Bazı yıllardaki
araştırmalar, okul başarısındaki boşlukların, bazı ırklar, yaslar, okul
dersleri ve beceri düzeylerinde birazcık daha dar olduğunu göstermiştir.
Fakat bu tablo, ZB düzeylerinin kendisindeki genel bir değişikliği
yansıtma bakımından çok karışık görünmektedir.

20. ZB eğrilerindeki ırksal-etnik kaynaklı farklar, erken yaslarda
liseyi terk edenlerle, birinci sınıfa girenlerde aynidir. Bununla
birlikte zeki genç öğrenciler, ağır öğrenenlerden daha hızlı
öğrendikleri için, ayni ZB farklılıkları, erken yaslarda, birinci sınıf
ile 12. sınıf arasında öğrenme miktarındaki farklılıklarda artışa yol
açar. Büyük çapta yürütülen ulusal araştırmaların göstermekte olduğu
gibi, 17 yasındaki zencilerin okuma, matematik ve fen derslerinde
performansı, ortalama olarak 13 yasındaki İspanyol beyazların
performansına daha çok benzerdir.

21. Zekada, zencilerin kendi aralarında farklı olmalarının nedenleri,
beyazların kendi aralarındaki farklılıkların (veya Asyalı ve
İspanyolların kendi aralarındaki) nedenleriyle temelde aynidir. Çevre ve
kalıtımın her ikisi de bu gruplar arasındaki zeka farklılıklarında
etkilidir.

22. Çan eğrisinin bazı ırksal ve etnik gruplar için, neden farklı
olduğuna ilişkin kesin bir cevap yoktur. Gruplar arasındaki ZB
farklılıklarına ilişkin nedenler, herhangi bir gruptaki bireyler
(zenciler,beyazlar veya Asyalıların içinde) arasında farklılıklara yol
açan nedenlerden, oldukça farklıdır. Gerçekte, çoğunun yaptığı gibi, bir
popülasyonda yüksek (veya düşük) ZB’lü bireylerin bulunma nedeniyle,
diğer bir popülasyonda yüksek (veya düşük) ZB’li bireylerin bulunma
nedenlerinin ayni olması gerektiğini varsaymak yanlıştır. Çoğu uzman,
çevrenin bu çan eğrisini itmede önemli etkisi olduğuna inanmaktadır,
fakat kalıtım da bunun içinde yer almış olabilir.

23. Irksal-etnik farklılıklar, her nasılsa ayni sos yo- ekonomik yapıdan
gelen bireyler arasında daha küçük fakat halen belirgin durumdadır.
Zengin ailelerden gelen zenci öğrenciler, fakir ailelerden gelen zenci
öğrencilerden daha yüksek ZB puanı alma eğilimindedirler.

24. Kendilerini zenci olarak tanımlayan hemen tüm Amerikalılar beyaz
kökene sahiptir ve beyaz ırktan karışıklığın ortalama % 20 olduğu
Amerikalılardır. Kendilerini beyaz olarak görenler , İspanyol asıllılar
ve bunun gibi diğerleri de karışık kökenlilerdir. Zeka konusunda,
kendisini farklı ırksal kategorilere yerleştirmeyle ilgili yapılmış
araştırmaların bulguları, çoğu sosyal bilim araştırmalarında da olduğu
gibi, gruplar arasındaki bazı belirgin olmayan biyolojik ve sosyal
ayrılıkların karışımı ile ilgilidir (Kimse tersini iddia etmemektedir).

Sosyal Politikadaki Dogurguları

25. Bu konudaki araştırma bulguları herhangi bir sosyal politik
yaklaşımı ne salık vermekte ne de engellemektedir. Zira, araştırma
bulguları, asla bizim amaçlarımızı belirleyemez. Bununla birlikte bu
bulgular, farklı araçlarla, yollarla bu amaçları izlemedeki basarili
olma derecesini ve yan etkilerini kestirmede yardımcı olabilirler.

Zekânın Tanımları Ve Tarihsel
Gelişimi
Zekâ, diğer pek çok psikolojik değişken gibi, doğrudan
gözlenemeyen çok karmaşık yapılardan (construct) biri, hatta en
önemlilerinden. Psikoloji bağımsız bir bilim dalı olmadan önce de zekâ
ya da zekâ yerine konulan kavramlar üstüne çok şey söylendi ve yazıldı
(Bu yazıda, bu tanım ve görüşler üzerinde durulmayacak) Bugünkü testler
anlamında zekâyı ilk ölçme girişimi, Fransa'daki okullarda öğrenme
güçlüğü olan çocukların normallerden ayrılması amacıyla geliştirilen
Binet-Simon (1905) testiyle başladı. Binet'ye göre zekâ, bellek alanı,
duyum keskinliği ve tepki hızı gibi basit zihni öğelerle değil,
kavrama, hüküm verme, akıl yürütme (ve 'düşünceye belirli bir yön
verme', 'düşünceyi arzu edilen bir gayenin gerçekleşmesine intibak
ettirme' ile 'kendi kendini eleştirme/kendi yanlışlarını bulup
düzeltme') gibi karmaşık işlemlerde kendini gösterir. Bu karmaşık zihni
etkinlikleri duyumları ölçer gibi dakik olarak ve doğrudan doğruya
ölçmek mümkün değildir. Bireyin zekâsı hakkında güvenilir bir fikir
edinmenin yolu, bireyi çözümü yüksek zihni işlemlerin kullanılmasını
gerektiren problemlerle karşı karşıya getirmek ve bireyin yaptıklarını
objektif olarak saptamaktır. (Toker ve ark., 1968: s. 22-23).
Binet-Simon ölçeği 1908 yılında yaşa göre tekrar
düzenlendi ve bazı değişiklikler yapıldı. 1912 yılında Stern , bireyin
zekâ yaşının takvim yaşına bölünmesiyle elde edilen Zekâ Bölümü
'nü ( IQ ) önerdi. Binet-Simon ölçeği, ABD'de 1916 yılında
Terman tarafından geliştirilerek, 3 ve 16 yaş grubu için
standartlaştırıldı ve ölçek, Stanford-Binet Zekâ Ölçeği adını aldı.

937 Terman ve Merrill revizyonunda da amaç, genel
yeteneği ( g ) değerlendirmekti; soru sayısı 90'dan 129'a çıkarıldı ve
L-M formları yapıldı. Sözel yeteneği ölçen sorular ağırlıkta
olduğundan, Stanford-Binet testi, zekâdan çok okul başarısını ölçtüğü
yönünde eleştirilmeye başlandı. 1960 Terman ve Merrill revizyonunda
ise, Stanford-Binet testinde bir oran olan Zekâ Bölümü yerine,
ortalaması 100, standart sapması 16 olan sapma IQ puanı kullanılmaya
başlandı. Terman-Merrill 1973 revizyonunda, Stanford-Binet testinde pek
fazla değişiklik yapmadı. 1986 revizyonunda (Thordike, Hagen ve
Sattler), Stanford-Binet testine sayısal ve sözel yetenek yanında,
soyut-görsel yeteneği ve kısa süreli belleği ölçen maddeler eklendi
(Daniel, 1997). Tüm dünyada en yaygın kullanımda olan Wechsler
ölçeklerinde de, zekânın bir bütün (g) olduğu sayıltısı yatar.
Wechsler'e göre, zekâ, kişinin çevresini algılama, çevreyle başedebilme
gibi yeteneklerini kapsayan genel bir doğal kapasitedir; zekâyı ölçen
testler, maddelerle (item) o maddelere tepki veren birey arasında özel
bir iletişim biçimidir.
Tüm Wechsler ölçeklerinin yapıları hemen hemen tümüyle
benzerdir: WPPSI (okul öncesi), WISC (çocuklar) ve WAIS (yetişkinler)
ölçekleri genel olarak Sözel (genel bilgi, muhakeme, aritmetik,
benzerlik, kelime hazinesi) ve Performans (resim tamamlama, resim
düzenleme, küplerle desen, parça birleştirme, şifre) alt testlerinden
türetilen bir tek puan sağlarlar.
1939 Wechsler Bellevue Form I 'i 1944 yılında
Form II takip etti; 1949 yılında 5-15 yaş grubu için Wechsler Çocuklar
İçin Zeka Ölçeği (WISC); 1955 yılında 16 yaş ve üstü için Wechsler
Yetişkinler Zeka Ölçeği (WAIS) geliştirildi. WISC'in 1974 revizyonunda
(WISC-R) alt testlerin veriliş sırası karıştırılarak yaş grubu 6-16'ya
çıkarıldı. WISC-R'ın 1974 versiyonu Savaşır ve Şahin (1988) tarafından
kültürümüze uyarlanmış ve standartlaştırılmış olup yaygın bir şekilde
kullanılmaktadır.
Wechsler ölçeklerinin son revizyonlarında (WISC-III, 1991) genel zekâ
(g) görüşü yerini korumakla birlikte; sözel kavrama, algısal
organizasyon, işlem hızı ve çeldirilemezlik şeklinde 4 faktör puanı
önerilmiş; WAIS-III'de ise, kapsama akıcı zekâ (yeni sorunları
muhakeme) eklenmiştir (Daniel, 1997). Yukarıda kısaca özetlenen, yaygın
kullanımda olan iki ölçekten başka, grup testleri olan ve I. Dünya
Savaşı yıllarında kullanılan Ordu Alfa-Beta Testleri, Raven Standart
İlerlemeli Matrisler Testi gibi daha pek çok zekâ testi de geliştirilmiş
ve kullanılmıştır.



Çoklu Zeka Kuramı

Howard Gardner, 1983 yılında
Frames of Mind adlı eserinde bir insanın en az 7 temel zeka alanına
sahip olabileceği fikrini öne sürmüştür. Ona göre zeka, bir kişinin bir
veya birden fazla kültürde değer bulan bir ürün ortaya koyabilme veya
günlük ya da mesleki hayatında karşılaştığı bir problemi etkin ve
verimli bir şekilde çözebilme yeteneği olarak tanımlar (Saban, 2000, s.
36). Linda Campbell’ın Howard Gardner’dan aktardığına göre zeka;

• Bireyin gerçek
  hayatta karşılaştığı problemleri çözme yeteneği
  
• Çözmek için yeni
  problemler oluşturma yeteneği
  
• Bireyin kendi
  kültüründe değer bulan bir şey yapma ya da bir hizmeti sunma yeteneği
  olarak tanımlanmıştır (Campbel & Campbel, Dickinson, 1996, s. XV)
  

HOWARD
GARDNER’ a göre zekanın özellikleri:

• Her insan kendi
  zekasını artırma ve geliştirme yeteneğine sahiptir.
  
• Zeka aynı zamanda
  değiştirilmekle kalmaz. Aynı zamanda öğretilebilir.
  
• Zeka insandaki beyin
  ve zihin sistemlerinin birbiriyle etkileşimi sonucu ortaya çıkan çok
  yönlü bir olgudur.
  
• Zeka çok yönlülük
  göstermesine rağmen kendi içinde bir bütündür.
  
• Her insan çeşitli
  zeka alanlarının tümüne sahiptir.
  
• Her insan, zeka
  alanlarından her birini belli bir düzeyde geliştirebilir.
  
• Çeşitli zeka
  alanları, genellikle bir arada belli bir uyum içinde çalışırlar.
  
• Bir insanın her
  alanda zeki olabilmesinin birçok yolu bulunmaktadır.
  

Zekanın değişik, kısa
tanımlamalarını yaptıktan ve çoklu zeka kuramının ortaya çıkma
nedenlerini anlattıktan sonra tüm bireylerde var olan zeka alanlarını
incelemeye geçebiliriz.



Çoklu zeka kuramı, bireysel
farklılıkların önemli olduğu fikrinin geçerliliğidir. Bu kuramın
eğitimde kullanımı, her bir öğrencinin özel ilgi ve yeteneklerine olduğu
kadar bütün öğrencilerin öğrenme yollarını fark etmeye ve saygı
göstermeye bağlıdır (Jasmine, 1996, s. 1). Çoklu zeka kuramı temelde
çok kolay bir kuramdır. Kuramın merkezini, “Zeki olmanın bir ya da iki
yolu yoktur.” önermesi oluşturur. Zeki olmanın birden fazla yolu
vardır. Farklı öğrencilerin farklı zeka alanlarına sahip olduklarını
fark ederek bu öğrencilere farklı şekillerde ulaşmayı deneyebiliriz.
Zeki olmanın birden çok yolu varsa, öğretimin de birden fazla yolu
vardır (Kagan & Kagan, 1998, s. 1.1)
Biz eğitimciler olarak,
öğrencilerimiz gelişirlerken onların kelimelerle ve sayılarla daha
becerikli hale geldiklerini her zaman fark ederiz. Geleneksel olarak bu
gelişimi sağlamayı bizim misyonuz kabul ederiz. Geleneksel eğitim
okuma, yazma ve aritmetik tarafından esir alınmıştır. Çoklu zeka
kuramının ortaya atılmasıyla birlikte kelimeler ve sayılar konusundaki
gelişmenin resim, müzik, kişiler arası gibi alanlardaki gelişmeyle
paralel gitmediklerini fark ettik (Kagan & Kagan, 1998, s.1.2).
Çoklu zeka kuramı,
bizleri başarılı kılmak için güçlendirmektedir. Bizler, başkalarını ve
kendimizi çok farklı şekillerde görmeye başladık. Hiç kimse zeki ya da
aptal değildir, her birimizin yegane, farklı zekaları vardır. Artık
öğrencilerimize ne kadar akıllısın sorusunu sormayı durdurup, sen nasıl
akıllısın sorusunu sormaya başladık. Öğrencilerimizin içindeki gizli
kalmış hazineleri bulduk (Kagan & Kagan, 1998, s.1.2).
Howard Gardner’ın
1983 yılında yayımladığı Frames of Mind kitabında bu hazineler (zeka
alanları) aşağıdaki şekilde belirtilmiştir. Dr. Gardner’ın teorisi,
zekayı 7 kategoriye ayırmıştır (O’neill, 1996, s. 10.).
1.Sözel dilsel
2.Mantıksal Matematiksel
3.Müziksel Ritmik
4.Görsel Uzaysal
5.Bedensel Kinestetik
6. Kişilerarası
7.İçsel